Większość społeczeństwa polskiego to potomkinie i potomkowie chłopstwa, którzy do drugiej połowy XIX wieku żyli w systemie, w ramach którego ich status w wielu aspektach można przyrównać do opresyjnej formy niewolnictwa z czasów nowożytnych (tzw. cattle slavery). “Chłop dla dziedzica był częścią inwentarza; miał status niższy niż krowa, koń czy pies przy budzie. Miał pracować i nie skarżyć się, nie oczekiwać, nie prosić o nic. Był elementem służącym do pomnażania majątku swojego pana. Wykorzystywanym i upodlonym, zepchniętych poza człowieczeństwo. Ubezwłasnowolnionym,” czytamy w książce Kamila Janickiego, “Pańszczyzna. Prawdziwa historia polskiego niewolnictwa”.
System pańszczyzny w Galicji był jednym z bardziej brutalnych tego typu systemów w Europie. Bezpodstawne okrucieństwo właścicieli ziemskich wobec chłopów i chłopek w Polsce regularnie budziło przerażenie przybyszy z zagranicy. Chociaż pierwsze formy pańszczyzny pojawiły się w Polsce już w późnym średniowieczu, jego najbardziej opresyjna forma zaczęła rozprzestrzeniać się po Polsce na początku XVII wieku. W Galicji, której część stanowi Roztocze, system ten utrzymywał się do połowy XIX wieku. Region ten znalazł się pod kontrolą Austrii po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku.
Ten okres charakteryzował się napięciami społecznymi i buntami chłopskimi, z kulminacją w dramatycznych wydarzeniach tzw. rzezi galicyjskiej w 1846 roku. Wówczas chłopi zbuntowali się przeciwko szlachcie, urzędnikom dworskim i rządowym oraz księżom, co doprowadziło do brutalnych i masowych pogromów na terenie Galicji.
Przełomowym momentem dla poprawy warunków życia chłopów była Wiosna Ludów w 1848 roku. Podczas tych rewolucyjnych wydarzeń cesarz Austrii Ferdynand I wydał dekret znoszący pańszczyznę, uwalniając chłopów od obowiązku pracy na rzecz właścicieli ziemskich. Zniesienie pańszczyzny miało ogromne znaczenie dla chłopów, prowadząc do wielu zmian społecznych i gospodarczych na wsi. Jako wyraz wdzięczności za tę reformę, chłopi często wznosili kaplice i krzyże wotywne na terenach wiejskich.
Warto również zaznaczyć, że choć formalnie pańszczyzna została zniesiona w połowie XIX wieku, w niektórych regionach, zwłaszcza w południowej Polsce, zbliżone do niej formy zależności chłopów od panów ziemskich trwały jeszcze do początku XX wieku. Na przykład, w Spiszu zjawisko to przetrwało aż do 1931 roku (źródło). Dla porównania w Anglii pańszczyzna zaczęła zanikać już po Powstaniu Chłopskim w 1381 roku, kiedy to społeczne i ekonomiczne napięcia wywołane przez Czarną Śmierć doprowadziły do zwiększonych żądań chłopów dotyczących lepszych warunków i wynagrodzeń. Pokazuje to jak stosunkowo niedawnym zjawiskiem jest dla Polek i Polaków ten rodzaj feudalnej organizacji społecznej.
Pańszczyzna w Polsce utrzymywała się (w zaborze pruskim proces znoszenia pańszczyzny trwał na przestrzeni 1811-1850 w, w rosyjskim w 1861 roku, w Galicji 1848) około 500 lat, w tym ponad 250 w swojej najokrutniejszej formie. Dla porównania w Anglii i odcisnęła niewyobrażalne piętro na konstrukcji społecznej mieszkańców Rzeczpospolitej. Pokazuje to jak stosunkowo niedawnym zjawiskiem jest dla Polek i Polaków ten rodzaj feudalnej organizacji społecznej.
Poniżej zamieszczam zdjęcia i opisy krzyży pańszczyźnianych z północnego roztocza. Efektu podróży z sierpnia 2021 roku, w kolejności według przebytej trasy. W kolekcji znajdują się 2 krzyże z inskrypcją w języku polskim, 7 w języku ukraińskim i jeden – unikalny – z taką samą treścią w języku polskim po jednej, ukraińskim po drugiej stronie. Ilustruje to jak silne było przeplatanie się elementów kultur polskich i ukraińskich na Roztoczu.
Huta Różaniecka
Krzyż zawiera praktycznie identyczną inskrypcję w języku polskim i ukraińskim. Wersja polska zawiera następujące słowa: “Bogu cześć, chwała i dzięki. Dzień 15 maja r.p. 1848. Pamiątka uwolnienia nas od pańszczyzny przez najjaśniej panującego monarchę Ferdynanda I.” Napisy w dwóch językach czynią krzyż unikalnym na skalę regionu. Jak wskazuje doskonałe źródło wiedzy, kamiennekrzyze.pl: “można nazwać ten krzyż unikatem i symbolem wspólnoty grekokatolików i katolików z Huty Różanieckiej.” Lokalizacja: 50.36738, 23.21283
Gorajec I
Krzyż wzniesiony dwa lata po zniesieniu pańszczyzny, z obu stron pokryty został wykutym i wypełnionym czarnym barwnikiem tekstem w języku ukraińskim. Treść napisu po przetłumaczeniu – od frontu: “Niech wam będzie prawowierny krzyż, pamięć wieczna danej swobody zbaw Panie lud Twój, pobłogosław dziedzictwo Twoje zwycięstwem prawowiernego króla naszego nad wrogami obdarzaj” oraz z tyłu “Pamięci nadanej swobody od pańszczyzny od dnia 15 maja roku bożego 1848, a postawiona ta figura roku bożego 1850 miesiąca maja dnia 18″. Tłumaczenie za: Gorajec – Krzyż pańszczyźniany (polskaniezwykla.pl). Lokalizacja: 50.26855, 23.19758
Nowe Sioło
Krzyż znajduje się za kościołem w Nowym Siole. Zawiera inskrypcję w języku ukraińskim: “Pamiątka oswobodzenia w dzień 3 maja roku 1848 Wierność i posłuszeństwo Bogu i Cesarzowi, ten znak zrobiony dnia 3 maja R.B. 1850”. Tłumaczenie za: Nowe Sioło 7 – Odkrywamy Kamienne Krzyże. Lokalizacja: 50.23208, 23.16145
Załuże
Krzyż, postawiony w 1850 roku, znajduje się obok szkoły w Załużu i zawiera inskrypcję w języku ukraińskim: “Pamiątka danej wiecznie wolności za panowania Cara naszego Ferdynanda w dzień 3 maja 1848 roku Zbaw Panie lud Twój, i błogosław dziedzictwu Twemu, zwycięstwami prawowiernego Cara naszego Ferdynanda i Franciszka Józefa nad wrogami obdarzaj…” (dalsza część jest niedokładnie wyryta, trudno ją odczytać. Lokalizacja: 50.19933, 23.17158.
Basznia Dolna
Jest to jeden z największych krzyży pańszczyźnianych w regionie. Znajduje się na nim inskrypcja w języku ukraińskim: “Ten Krzyż Postawiła Gromada Baszni na pamiątkę nadania swobody od 3 maja roku 1848.” Za portalem kamiennekrzyże.pl: “Dodatkowymi elementami krzyża są skróty w kołeczkach na ramionach krzyża. Dwa boczne to imiona: Jezus Chrystus, a środkowy oznacza Zwycięzcę. Krzyż został ustawiony na początku wioski, przy skrzyżowaniu dróg. Obecnie czwarta droga, nieopodal krzyża, nie jest widoczna. Według miejscowych podań, chłopi z okolicznych 14 wsi odmówili pójścia do pracy w folwarku i wtedy postawiono ten krzyż. W 2022 roku wykonana została konserwacja krzyża.“ Lokalizacja: 50.17379, 23.22117
Chotyłub
Krzyż zawiera inskrypcję w języku polskim: “Ten krzyż postawiła gromada Rudniańska na pamiątkę da.. nam wolności za panowania ces: Ferdinanda I Dnia 15 maja 1848”. Za kamiennekrzyze.pl: “Element inskrypcji na środku krzyża jest uszkodzony po strzale z karabinu podczas II Wojny Światowej. Kiedyś była tu wieś Rudka, została podczas wojny spalona przez UPA, dziś teren należy administracyjnie do Chotylubia.” Lokalizacja: 50.24599, 23.28596
Hrebenne
Krzyż znajduje się przy przejściu granicznym z Ukrainą w Hrebennem. Wtapia się w osobliwy chaos przygranicznych szyldów, knajpek i postoi dla tirów. Inskrypcja w języku ukraińskim głosi: „Pamiątka wolności z roku 1848 miesiąca maja 3”. Kamiennekrzyze.pl: “Na środkowej belce krzyża, na szczycie, zamiast klasycznego titulusa, mamy inny skrót pisany literami staro-cerkiewno-słowiańskimi. Na krzyżu znajduje się też ciekała w prostej ludowej formie płaskorzeźba Chrystusa ukrzyżowanego.”
Kronie
Wysoki, przydrożny (260 cm bez podstawy) krzyż, z ukraińską inskrypcją, w tłumaczeniu: „Roku 1848 d 15 M… Pamiątka wolności…”. Za kamiennekrzyze.pl: “Na ramionach mamy skróty IC XC (Jezus Chrystus) i na szczycie belki krzyża titulus (INCI). Na środku krzyża znajdziemy ludową płaskorzeźbę Chrystusa ukrzyżowanego.“
Lubczyca Królewska
Krzyż ten datuje się na rok 1892 rok. Inskrypcja w języku ukraińskim: „Ten znak krzyża postawiono na pamiątkę zniesienia pańszczyzny. Staraniem …” Pozostała część inskrypcji jest nieczytelna. Lokalizacja: N: 50°20’29.75″ E: 23°31’36.00″
Chyże
Inskrypcja w języku polskim: “Na chw. Bożą. Pamiątka ustania pańszczyzny, odnowiona w roku 1934”. Jest to nowa fundacja na miejscu starszej pamiątki, która pewnie uległa zniszczeniu. Lokalizacja: 50.39903, 23.38002
Przydatne źródła:
Książki na temat pańszczyzny w Polsce (które czytałam):
